Kimdir? #15: Meryem el-İcliyye

Meryem el-İcliyye veya Meryem el-Usturlabi, 10. yüzyıl’da yaşamış olan ve yaptığı usturlap ile gök cisimlerinin yüksekliğini ölçen ilk Müslüman kadın astronomdur.

Eski zamanlarda insanlar astronomi ölçümlerinde kullanmak üzere “usturlap” dedikleri bir alet geliştirmiştir. Usturlap kelimesi eski Yunancadaki “yıldız” ve “ölçmek” kelimelerinin köklerinden gelmekte ve günümüzde “yıldız tutan” anlamı taşımaktadır. Kullanım alanları arasında Güneş, Ay, gezegen ve yıldızların konumlarını belirlemek yer alır. Ayrıca yerel saat ve İslam dininde namaz vakitleri usturlap sayesinde hesaplanıyordu. Bazı matematik problemlerinin çözümlenmesinde de usturlap kullanılırdı. Bu aleti taşımak kolaydır. Yani usturlaplar bizim teleskop dediğimiz aletlerin ilkel halidir.

İlk olarak Apollonios (MÖ 240) ve Hipparkos (MÖ 150) tarafından keşfedildiği, Batlamyus tarafından kullanıldığı ve Philoponos’un altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir.

Peki, astronomi tarihindeki en yaygın ve popüler alet olan usturlabın dünyanın ilk Müslüman kadın kâşifi tarafından geliştirildiğini biliyor muydunuz?

Çocukluğu ve Eğitimi

10.yüzyılda Suriye’nin Halep şehrinde Meryem isimli bir kız çocuğu dünyaya geldi. Meryem’in babası bir usturlap ustasının çırağıydı. Babasının mesleğinden etkilenen Meryem usturlap üzerinde çalışmaya başladı. Ancak bu kolay bir iş değildi çünkü iyi bir matematik ve astronomi bilgisi gerektiriyordu. Meryem de hem çalışkan hem de meraklı bir öğrenci olduğundan bu bilimleri öğrenerek usturlabı geliştirdi. Artık usturlap yardımıyla gök cisimlerinin yüksekliği, güneşin doğuş ve batış saatleri ölçülebilir, karada yön bulunabilir hale gelmişti. Günümüzün akıllı saatine benzetilen bu alet vakitlerin ayarlanması ve yön bulabilmek gibi ayrı bir önem taşıdığından çok takdir edilmiştir.

Günümüzdeki akıllı telefon ve navigasyon kadar önemli olan usturlap ile Meryem El İcliyye bugün bizlerin pusula ve navigasyon yardımıyla yapabildiklerimizi 10.yüzyılda usturlap yapımıyla gerçekleştirdi.

Meryem El İcliyye’nin yaşadığı bölgede dönemin yöneticisi, Meryem El İcliyye’yi sarayına davet ederek çabasını ve çalışmalarını takdir etmiş, kendisine her türlü yardımı vereceğini söylemiştir. Aynı zamanda Meryem El İcliyye’den usturlabı sarayda üretmesini istemiş, ona istihdam sağlamıştır.

İlerleyen zamanlarda Biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. Bunlar Şamin ve Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temellerini ortaya çıkarmıştır. 12. yüzyılda Şerafeddin el-Tusî usturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir. 1365’te Fransa’da doğan Jean Fusoris da Avrupa kıtasındaki ilk usturlabı yapmıştır. 17. yüzyıla kadar Avrupa’da yoğun olarak kullanılan usturlap, 18. yüzyıldan sonra yavaş yavaş önemini kaybetmiş, doğu ülkelerindeyse kullanımı 20. yüzyıla kadar sürmüştür.

YAZAR: İrem Mirza

EDİTÖR: Feyzanur Şener