Yüz doların üstünde resmi bulunan, çoğumuzun bildiği yönüyle Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nin yazarlarından biri olan ve bu açıdan Amerika’nın günümüzdeki şeklini almasında büyük payı olan Benjamin Franklin’in aynı zamanda gazeteci, mucit, müzisyen ve fizikçi olduğunu; ayrıca daha pek çok uzmanlık alanının bulunduğunu biliyor muydunuz? İşte bugünkü yazımızda da bu çok yönlü kişiliğin altına imzasını attığı, bugüne kadar belki de sayısız insanın hayatını kurtarmış olan bir uçurtma deneyini ve sonuçlarını hep beraber inceleyeceğiz.
Benjamin Franklin, o dönemlerde pek çok insanın zihnini kurcalayan yıldırım olayı ile Leiden* şişelerinde depolanabilen, kendisinin bir sıvı olduğuna hükmettiği elektrik arasında bir bağlantı olduğunu düşünüyordu. Bu fikrini sınamak adına bir deney tasarladı ve bazı kaynaklara göre deneyin başarısız olmasından korktuğu için yanında sadece oğlu varken bu deneyi gerçekleştirdi.
Deney düzeneği ipekten yapılmış bir uçurtmanın üst kısmına bağlanmış iletken bir tel, uçurtma gövdesine yakın olan kısmı ıslak manila halatından, diğer kısmı ise kuru ipek ipten oluşan bir uçurtma ipi, bu ipe bağlanan metal bir anahtar ve bu anahtara iletken bir tel yardımıyla iliştirilen Leiden şişesinden oluşuyordu. Fırtınalı bir havada gerçekleştirilen deneyde uçurtma bulutlardaki statik elektriği topladı ve bu elektriğin bir bölümü ıslak ipi takip ederek metal anahtara ve devamında Leiden şişesine geçti. Yani yıldırımdan gelen elektrik metal anahtarda kendini gösterdi ve Leiden şişesinde depolanmış oldu.
Paratonerin Doğuşu
Ben Franklin, bu dahice deney ile fırtına bulutlarının statik elektrikle yüklü olduğunu, yıldırımın ise bu elektriğin boşalmasından başka bir şey olmadığını kanıtlamıştır. Bu sonuçlardan yola çıkarak Franklin, binalarda ağır hasarlara yol açan yıldırımların izleyebileceği daha kolay bir yol olsa binaların daha az hasar alacaklarını düşünmüş ve günümüz paratonerlerinin ilk prototipini icat etmiştir. Bu prototipte kabaca bir metal telin sivriltilmiş ucu binanın tepesine, öteki ucu ise toprağa bağlanarak yıldırım düştüğünde toprağa ulaşmak için seçtiği yol değiştirilmiş ve bu sayede o zamana kadar hem binalarda hem de insan hayatında ciddi hasarlara neden olan bu tehlikeli doğa olayının en az zararla atlatılması amaçlanmıştır.
Tasarı ilk testlerinde su götürmez bir başarıya imza atınca kısa sürede paratoner uygulaması yaygınlaşmış ve otuz yıl içinde sadece Philadelphia eyaletinde 400’den fazla evde paratoner kullanılmaya başlanmıştır.
Deney gerçek mi, değil mi?
Alınan bütün bu güzel sonuçlara rağmen deneyin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğine dair halen birtakım şüpheler vardır. Bu şüphelerin pek çoğunun temelini oluşturan durum ise deney gerçekleştirildiği esnada Franklin’in oğlundan başka gözlemci olmamasıdır. Ayrıca yayınladığı bulgularda tarif edilen uçurtmanın söz konusu deneyde kullanılabilecek yeterlilikte olmadığı fikri ve bunun üzerine yapılan araştırmalar de birtakım şüphelere yol açmıştır.
Tüm bu şüphelere rağmen paratonerin mucidi olan Franklin’in gerek bu icadı gerekse de farklı icatları ve fikirleri ile insanlığa yaptığı büyük katkıyı inkâr edemeyiz.
Günümüzde neredeyse her binanın yapısında bulunan ve önemli bir yer teşkil eden bu icadın hayatımızdaki öneminden bahsetmeye kalksak sanıyorum ki bu yazıyı sayfalarca sürdürmek zorunda kalırız. Bu sebepten ötürü bu konuyu düşünceleriyle yeşertmeleri için okurlarımızın zihinlerine birer tohum olarak atıyor ve başka bir yazıda görüşmek üzere hoşça kalın diyoruz.
*Leiden şişesi: Leiden Üniversitesi’nde geliştirilen, elektrik depolayabilen bir cihaz. Tarihteki ilk kondansatör örneği.
YAZAR: Alperen KARS
KAYNAKÇA:
Benjamin Franklin and lightning rods (scitation.org)
Uçurtma deneyi – Vikipedi (wikipedia.org)
Benjamin Franklin – Vikipedi (wikipedia.org)
Benjamin Franklin and the Kite Experiment | The Franklin Institute (fi.edu)
Son Yorumlar